Mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm, không chỉ là một ngày bình thường, mà là dịp cả nhà quây quần bên mâm cỗ đặc biệt, quen gọi là Tết giết sâu bọ. Hình ảnh ông bà, cha mẹ giục con cháu ăn miếng rượu nếp, quả vải hay cơm rượu vào sáng sớm đã trở thành ký ức thân thương của bao người. Nhưng đằng sau những phong tục tưởng chừng đơn giản ấy là cả một câu chuyện dài về nguồn gốc, ý nghĩa và những nét đẹp văn hóa cổ truyền. Bạn có tò mò muốn "giải mã" xem Tết Đoan Ngọ thực sự ẩn chứa điều gì không?
Ngày Mùng 5 Tháng 5 Âm Lịch Có Gì Đặc Biệt
À, nhắc đến Tết Đoan Ngọ, chắc hẳn hình ảnh đầu tiên hiện lên trong đầu nhiều người là ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch, đúng không nào? Đây là một ngày lễ đặc biệt trong văn hóa truyền thống Việt Nam, thường được dân gian gọi bằng cái tên rất… trực diện: Tết giết sâu bọ.
Tại sao lại là mùng 5 tháng 5 Âm lịch mà không phải ngày nào khác? Theo lịch pháp cổ, tháng 5 Âm lịch là thời điểm mặt trời gần chí tuyến Bắc nhất, ngày dài nhất, dương khí cực thịnh. Ngày mùng 5 lại là ngày "ngọ" trong tháng "ngọ". Chính vì vậy, ngày này được coi là đỉnh điểm của khí dương trong năm.
Cái tên Đoan Ngọ nghe có vẻ hơi "hàn lâm" một chút, nhưng thực ra ý nghĩa cũng khá đơn giản. "Đoan" có nghĩa là bắt đầu, mở đầu. "Ngọ" ở đây có thể hiểu là giờ Ngọ (khoảng 11 giờ trưa đến 1 giờ chiều) hoặc là chi Ngọ trong 12 Địa chi, tương ứng với tháng 5. Ghép lại, Đoan Ngọ có thể hiểu là "khởi đầu giữa trưa" hoặc "khởi đầu tháng Ngọ". Một tên gọi khác cũng phổ biến là Đoan Dương, nhấn mạnh vào sự khởi đầu của khí Dương thịnh nhất trong năm, khi nóng bức bắt đầu lên đỉnh điểm.
Nhưng gần gũi nhất, quen thuộc nhất với mọi người có lẽ là cái tên Tết giết sâu bọ. Nghe đã thấy ngay mục đích chính của ngày này trong tâm thức dân gian rồi phải không? Đó là ngày mọi người, từ trẻ đến già, cùng nhau thực hiện những nghi thức đặc biệt để diệt trừ các loài sâu bọ gây hại cho cây trồng, vật nuôi và cả… chính cơ thể con người nữa! Nó gắn liền với mong ước về một vụ mùa bội thu và sức khỏe dồi dào.
Tóm lại, dù gọi là Tết Đoan Ngọ hay Tết giết sâu bọ, thì đây vẫn là ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch – một cột mốc quan trọng đánh dấu sự chuyển mình của thời tiết và là dịp để người Việt thực hiện nhiều phong tục độc đáo, mang đậm dấu ấn văn hóa nông nghiệp lúa nước.
Truyền thuyết về ngày mùng 5 tháng 5
Mỗi dịp Tết Đoan Ngọ về, hẳn nhiều người sẽ tò mò không biết ngày này bắt nguồn từ đâu nhỉ? Thật ra, có nhiều câu chuyện khác nhau lý giải cho sự ra đời của ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch, nhưng phổ biến nhất vẫn là hai truyền thuyết từ Việt Nam và Trung Quốc.
Ở Việt Nam mình, có một câu chuyện dân gian kể về ông lão tên Đôi Truân. Xưa kia, sau một vụ mùa bội thu, bà con nông dân lại phải đối mặt với nạn sâu bọ hoành hành, phá hoại lúa má, cây trái. Dù đã tìm đủ mọi cách nhưng vẫn không diệt trừ được. Ai nấy đều lo lắng, buồn bã. Bỗng một hôm, có một ông lão từ xa đi tới, tự xưng là Đôi Truân. Ông chỉ cho dân làng cách làm một mâm cúng đơn giản gồm có cơm rượu nếp, trái cây và một số loại bánh ngay trong vườn nhà mình vào đúng ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch. Mọi người làm theo lời ông. Thật kỳ lạ, sau khi cúng xong và ăn những thứ đó, sâu bọ lăn đùng ra chết hết. Dân làng mừng rỡ vô cùng, cảm tạ ông lão. Từ đó, cứ đến ngày này hàng năm, họ lại làm theo lời ông để diệt sâu bọ, bảo vệ mùa màng.
Còn ở bên Trung Quốc, lại có một truyền thuyết khác, gắn liền với một nhân vật lịch sử nổi tiếng là Khuất Nguyên. Ông là một vị quan thanh liêm, trung thực của nước Sở thời Chiến Quốc. Vì can gián vua nhưng không được nghe theo lại còn bị gian thần hãm hại, ông uất ức quá bèn gieo mình xuống sông Mịch La vào đúng ngày mùng 5 tháng 5 Âm lịch. Thương tiếc vị quan trung hiếu, người dân nước Sở đã chèo thuyền ra sông tìm kiếm thi hài ông nhưng không thấy. Để cá và các loài thủy tộc không ăn thịt Khuất Nguyên, họ đã ném xuống sông những nắm cơm, bánh làm từ gạo nếp. Từ đó, tục ném bánh xuống sông vào ngày này ra đời, dần dần phát triển thành tục ăn bánh tro, chèo thuyền rồng tưởng nhớ ông.
Hai câu chuyện, hai bối cảnh khác nhau nhưng cùng diễn ra vào ngày mùng 5 tháng 5. Một bên là chuyện diệt trừ tai họa cho mùa màng, gắn liền với đời sống nông nghiệp chân chất của người Việt. Một bên lại là câu chuyện về lòng trung hiếu, về một nhân vật lịch sử bi tráng.
Dù biết cả hai câu chuyện, nhưng có vẻ như tích ông Đôi Truân lại gần gũi và ăn sâu vào tâm thức người Việt hơn. Bởi lẽ, Việt Nam là xứ sở lúa nước, nông nghiệp là gốc rễ. Nỗi lo về sâu bọ, về mất mùa là nỗi lo cơm áo hàng ngày. Câu chuyện ông Đôi Truân với giải pháp "diệt sâu bọ" bằng cách ăn uống vào sáng sớm ngày mùng 5 tháng 5 dường như lý giải trực tiếp và thuyết phục hơn cho những phong tục mà người Việt thực hành trong ngày này, như tục "giết sâu bọ" bằng cơm rượu, trái cây. Đây chính là một nét Việt hóa độc đáo, khi một ngày lễ có thể có nguồn gốc từ bên ngoài nhưng lại được tiếp nhận và biến đổi sao cho phù hợp với văn hóa, đời sống và tâm tư của người Việt.
Tết Đoan Ngọ ý nghĩa ra sao?
Ai cũng biết Tết Đoan Ngọ còn gọi là Tết diệt sâu bọ, đúng không? Nghe thì đơn giản vậy thôi, nhưng cái tên ấy gói ghém cả một câu chuyện dài về ước mong của ông bà ta ngày xưa. Không chỉ là đám sâu phá hoại lúa ngô đâu, mà còn là những "con sâu" ẩn mình trong cơ thể con người nữa kìa – đủ thứ bệnh tật, mầm mống không hay.
Thế nên, cái ý nghĩa đầu tiên và quan trọng nhất của ngày này chính là bảo vệ sức khỏe. Đúng vào lúc thời tiết oi ả, ẩm thấp dễ sinh bệnh, mọi người tìm cách "thanh lọc" cơ thể. Từ việc ăn những món đặc trưng vào sáng sớm tinh mơ đến thực hiện các tục lệ khác, tất cả đều hướng đến mục tiêu đẩy lùi bệnh tật, tăng cường sức đề kháng cho cả nhà.
Nhưng Tết Đoan Ngọ đâu chỉ dừng lại ở chuyện sức khỏe cá nhân hay diệt trừ côn trùng hại cây. Nó còn là dịp để người nông dân, hay rộng hơn là mỗi gia đình Việt, bày tỏ lòng biết ơn với đất trời đã ban cho vụ mùa. Sau những tháng ngày gieo trồng vất vả, đây là lúc cầu mong cho cây cối tươi tốt, không bị sâu bệnh hoành hành, hứa hẹn một mùa gặt bội thu, no ấm.
Và có lẽ, ý nghĩa gần gũi nhất, ấm áp nhất chính là sự sum họp gia đình. Ngày này, dù bận rộn đến mấy, mọi người cũng cố gắng quây quần bên mâm cơm "diệt sâu bọ". Cùng nhau thưởng thức những món ăn truyền thống, trò chuyện, hỏi han sức khỏe, trao nhau lời chúc tốt lành. Đó là khoảnh khắc để tình thân thêm gắn kết, để ông bà, cha mẹ, con cháu cảm thấy gần gũi, yêu thương nhau hơn.
Tóm lại, Tết Đoan Ngọ mang trong mình rất nhiều tầng ý nghĩa. Từ bảo vệ mùa màng, chăm sóc sức khỏe, tạ ơn đất trời cho đến vun đắp tình cảm gia đình. Nó không chỉ là một ngày lễ theo lịch âm, mà còn là nét văn hóa đẹp đẽ, thể hiện ước vọng về cuộc sống an lành, khỏe mạnh và hạnh phúc của người Việt.
Những nét độc đáo trong phong tục ngày Đoan Ngọ
Tết Đoan Ngọ không chỉ là dịp để gia đình quây quần mà còn là thời điểm gói ghém bao nét văn hóa, phong tục thú vị từ ngàn xưa. Mỗi hoạt động trong ngày này đều mang một ý nghĩa sâu sắc, thể hiện mong ước về sức khỏe, mùa màng và sự bình an.
Một trong những tục lệ quen thuộc nhất chính là việc cúng tổ tiên. Dù là ngày Tết "diệt sâu bọ", người Việt vẫn không quên bày tỏ lòng biết ơn với ông bà, tổ tiên. Mâm cỗ cúng tuy đơn giản hơn ngày Tết Nguyên Đán nhưng vẫn thể hiện sự chu đáo, thành kính, cầu mong gia đình được phù hộ, khỏe mạnh, làm ăn thuận lợi.
Đặc biệt nhất phải kể đến tục ăn các món "diệt sâu bọ" vào sáng sớm. Ngay khi vừa thức dậy, nhiều người đã vội vàng ăn một chút rượu nếp, vài miếng trái cây mùa hè như vải, mận… Quan niệm dân gian cho rằng, lúc bụng đói cồn cào, những thứ "chua chua, cay cay, ngọt ngọt" này sẽ giúp tiêu diệt hết lũ sâu bọ, ký sinh trùng đang quấy phá trong cơ thể. Nghe thì có vẻ lạ tai, nhưng đây là cách ông cha ta gửi gắm mong muốn về một cơ thể khỏe mạnh, không bệnh tật.
Đến giờ Ngọ (khoảng 12 giờ trưa), khi dương khí lên cao nhất, người ta tin rằng đây là thời điểm lý tưởng để hái lá thuốc. Các loại lá như tía tô, kinh giới, ngải cứu, ích mẫu… được thu hái vào giờ này được cho là có dược tính mạnh nhất. Lá thuốc hái về có thể phơi khô để dùng dần hoặc đun nước tắm, xông hơi để phòng bệnh.
Song song với việc hái lá, tục tắm nước lá thơm cũng rất phổ biến. Nước được đun từ các loại lá cây có mùi thơm và tính sát khuẩn như lá sả, lá bưởi, lá chanh, ngải cứu… Tắm nước lá thơm không chỉ giúp cơ thể sảng khoái, sạch sẽ mà còn được tin là có khả năng xua đuổi tà khí, phòng tránh bệnh tật, đặc biệt là các bệnh ngoài da thường gặp vào mùa hè.
Một tục lệ khác ít phổ biến hơn nhưng vẫn tồn tại ở một số vùng quê là khảo cây. Người ta dùng dao hoặc gậy gõ nhẹ vào gốc cây ăn quả như xoài, nhãn, vải… vừa gõ vừa nói những lời như "Mày có ra quả không thì bảo?", "Nếu không ra quả thì tao chặt đi đấy!". Tục này thể hiện mong muốn cây cối sai trĩu quả, mùa màng bội thu, là sự giao tiếp đầy hình ảnh giữa con người và thiên nhiên.
Những phong tục này, dù đơn giản hay phức tạp, đều phản ánh trí tuệ dân gian và khát vọng về một cuộc sống khỏe mạnh, đủ đầy, hòa hợp với tự nhiên của người Việt.
Mâm cỗ diệt sâu bọ ba miền và những điều kiêng kỵ
Ngày Tết Đoan Ngọ, mâm cỗ không chỉ là để dâng cúng tổ tiên mà còn mang ý nghĩa "diệt sâu bọ" cho cơ thể, cầu mong sức khỏe và mùa màng bội thu. Tùy theo đặc trưng văn hóa và sản vật từng vùng miền mà mâm cỗ này lại có những nét riêng thú vị, tạo nên bức tranh ẩm thực đa sắc màu của Việt Nam.
Ở miền Bắc, mâm cỗ "diệt sâu bọ" sáng sớm mùng 5 thường không thể thiếu rượu nếp (có thể là nếp cẩm hoặc nếp trắng) và bánh tro (hay còn gọi là bánh gio). Người ta tin rằng, vị cay nồng của rượu nếp khi ăn vào lúc bụng đói sẽ giúp "giết sạch" các loại ký sinh trùng, sâu bọ trong người. Bánh tro, với tính mát và vị thanh, cũng được coi là món ăn giúp thanh lọc cơ thể. Thêm vào đó là các loại trái cây đầu mùa như mận, vải – những loại quả chín rộ đúng dịp này, vừa ngon miệng vừa mang ý nghĩa cầu mong cây trái tươi tốt.
Vào đến miền Trung, mâm cỗ Đoan Ngọ có thêm một món đặc trưng mà nhiều nơi khác ít thấy, đó là thịt vịt. Chẳng biết từ bao giờ, người miền Trung lại chọn thịt vịt cho ngày này. Có lẽ bởi mùng 5 tháng 5 là thời điểm nắng nóng gay gắt nhất trong năm, mà thịt vịt theo quan niệm dân gian lại có tính mát, giúp giải nhiệt cơ thể hiệu quả. Ngoài ra, các loại bánh địa phương và trái cây mùa hè cũng góp mặt làm phong phú thêm mâm cỗ.
Còn ở miền Nam, mâm cỗ cúng và "diệt sâu bọ" lại có sự hiện diện của những món ngọt ngào, thanh mát. Phổ biến nhất là chè trôi nước và chè kê. Chè trôi nước với viên bột nếp dẻo thơm, nhân đậu xanh bùi bùi trong nước đường gừng ấm nóng, hay chè kê vàng óng, dẻo thơm là những món ăn quen thuộc. Bên cạnh đó là bánh ú tro (phiên bản miền Nam của bánh tro) và đủ loại trái cây nhiệt đới phong phú như chôm chôm, măng cụt, sầu riêng…
Bên cạnh việc chuẩn bị mâm cỗ thịnh soạn, ngày Tết Đoan Ngọ theo quan niệm dân gian cũng có những điều kiêng kỵ nhất định mà người xưa thường nhắc nhở con cháu nên tránh để không gặp xui xẻo:
- Tránh làm rơi vỡ đồ đạc: Quan niệm cho rằng làm vỡ bát đĩa, gương hay bất cứ vật dụng nào trong nhà vào ngày này có thể báo hiệu sự chia ly, đổ vỡ, không may mắn trong cuộc sống.
- Hạn chế đi xa hoặc đến nơi xú uế: Ngày Đoan Ngọ được coi là ngày có "khí độc" mạnh, đặc biệt là giờ Ngọ. Việc đi lại nhiều, đặc biệt đến những nơi không sạch sẽ như nghĩa trang, bãi rác… có thể dễ dàng nhiễm phải khí xấu, ảnh hưởng đến sức khỏe và vận may.
- Không cãi vã, gây gổ: Giống như nhiều ngày lễ Tết quan trọng khác, Đoan Ngọ là dịp để gia đình sum họp, hòa thuận. Cãi vã trong ngày này được xem là mang lại năng lượng tiêu cực, ảnh hưởng đến hòa khí cả nhà.
- Kiêng cho vay hoặc đi vay tiền: Người xưa tin rằng, việc cho vay tiền vào ngày "nửa năm" này có thể khiến tài lộc bị phân tán, thất thoát. Ngược lại, đi vay tiền lại dễ mang nợ nần đeo bám.
- Tránh bước chân qua bóng người khác: Đây là một kiêng kỵ mang tính tâm linh, liên quan đến việc tôn trọng linh hồn và năng lượng của người khác. Bước qua bóng được coi là hành động thiếu tôn trọng, có thể gây ảnh hưởng xấu đến cả người bước và người có bóng.
Những phong tục và kiêng kỵ này, dù có giải thích khoa học hay không, đều là một phần không thể thiếu làm nên nét độc đáo và ý nghĩa của Tết Đoan Ngọ trong văn hóa Việt. Chúng thể hiện mong muốn về một cuộc sống khỏe mạnh, bình an và may mắn cho mỗi người, mỗi gia đình.
