Cứ đến mùng 5 tháng 5 âm lịch hàng năm, người Việt lại rộn ràng chuẩn bị đón Tết Đoan Ngọ. Một cái tên nghe lạ lẫm, nhưng lại gắn liền với hình ảnh cả nhà cùng nhau ăn cơm rượu, bánh tro ngay từ sáng sớm. Dân gian vẫn truyền tai nhau đây là "ngày diệt sâu bọ". Nhưng tại sao lại gọi là diệt sâu bọ? Sâu bọ ở đây là gì, chỉ đơn thuần là côn trùng gây hại mùa màng, hay còn ẩn chứa ý nghĩa sâu xa nào khác liên quan đến sức khỏe, đời sống tâm linh của mỗi người?
Ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch gọi là gì
Cứ đến hẹn lại lên, khi tiết trời vào hạ, nắng vàng như rót mật, ấy là lúc người Việt lại rộn ràng chuẩn bị đón một ngày lễ đặc biệt: ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch. Ngày này quen thuộc đến nỗi hầu như ai cũng biết, nhưng gọi tên đầy đủ thì không phải ai cũng nhớ hết đâu nhé.
Tên gọi chính thức của ngày này là Tết Đoan Ngọ. Nghe có vẻ hơi lạ tai với một số người, nhưng nó lại mang ý nghĩa rất sâu sắc. Ngoài ra, dân gian còn gọi ngày này bằng những cái tên khác thân thương hơn, gắn liền với các phong tục truyền thống như Tết Đoan Dương hay phổ biến nhất là Tết diệt sâu bọ.
Vậy tại sao lại gọi là Đoan Ngọ? Đơn giản lắm, từ Hán Việt "Đoan" có nghĩa là bắt đầu, mở đầu. Còn "Ngọ" chính là chỉ giờ Ngọ, tức là khoảng thời gian giữa trưa, từ 11 giờ đến 13 giờ. Ghép lại, Đoan Ngọ có nghĩa là bắt đầu giữa trưa.
Chọn giờ Ngọ để đặt tên cho ngày Tết này không phải ngẫu nhiên đâu. Theo quan niệm xưa, đây là thời điểm mặt trời lên cao nhất, dương khí trong trời đất cũng thịnh vượng nhất trong cả năm. Chính vì thế, người ta tin rằng giờ Ngọ ngày mùng 5 tháng 5 là lúc lý tưởng nhất để thực hiện các nghi lễ, đặc biệt là việc "diệt sâu bọ" – không chỉ sâu bọ trong mùa màng mà còn cả những "sâu bọ" gây bệnh trong cơ thể con người. Lễ cúng truyền thống cũng thường được tiến hành vào chính giờ linh thiêng này đấy.
Chuyện kể về nguồn gốc ngày Tết Đoan Ngọ
Mùng 5 tháng 5 âm lịch, ngày Tết Đoan Ngọ quen thuộc với mỗi người Việt, không chỉ là dịp để quây quần bên mâm cơm với những món ăn đặc trưng mà còn ẩn chứa biết bao câu chuyện và ý nghĩa sâu xa từ ngàn xưa. Để hiểu vì sao ngày này lại quan trọng đến thế, chúng ta cùng lật lại trang sử dân gian và tìm về cội nguồn của nó nhé.
Người xưa kể rằng, vào một vụ mùa bội thu, bà con nông dân đang ăn mừng thì sâu bọ kéo đến phá hoại mùa màng. Dù đã tìm đủ mọi cách, từ cầu khấn đến diệt trừ thủ công, nhưng chẳng ăn thua. Ai nấy đều buồn bã, lo lắng. Bỗng đâu xuất hiện một ông lão tên Đôi Truân, dáng vẻ kỳ lạ, tự xưng là người từ phương xa đến. Ông chỉ cho dân làng cách: mỗi nhà hãy chuẩn bị mâm cúng đơn giản với bánh tro, cơm rượu nếp và trái cây ngay trong vườn nhà mình. Mọi người làm theo lời ông. Thật kỳ diệu, sau khi cúng xong và ăn những món đó, lũ sâu bọ bỗng dưng biến mất. Dân làng vui mừng khôn xiết, cảm tạ ông lão. Ông dặn rằng, sâu bọ rất hung hăng, cứ vào ngày này hàng năm chúng sẽ quay lại, nên cứ đúng mùng 5 tháng 5 âm lịch, mọi người hãy làm theo cách này để diệt trừ chúng. Nói rồi, ông lão biến mất. Từ đó, tục lệ này được truyền lại, và ngày mùng 5 tháng 5 được gọi là Tết diệt sâu bọ, hay Tết Đoan Ngọ.
Bên cạnh câu chuyện đậm chất nông nghiệp của người Việt, còn có một điển tích khác được nhiều người biết đến, gắn liền với lịch sử Trung Quốc. Đó là câu chuyện về Khuất Nguyên, một vị quan trung thần nước Sở. Ông là người tài giỏi, chính trực nhưng bị gian thần hãm hại, đẩy vào cảnh lưu đày. Ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch, vì quá đau buồn và thất vọng trước vận nước, ông đã gieo mình xuống sông Mịch La tự vẫn. Thương tiếc vị quan thanh liêm, người dân đã chèo thuyền ra sông tìm kiếm thi hài ông, đồng thời ném bánh, ném gạo xuống sông để cá không ăn thịt ông. Tục lệ này dần dần hình thành nên ngày Tết Đoan Ngọ, mang ý nghĩa tưởng nhớ lòng yêu nước và sự hy sinh cao cả.
Dù có những điển tích khác nhau, nhưng tựu chung, Tết Đoan Ngọ trong quan niệm dân gian Việt Nam gắn liền với ý nghĩa "diệt sâu bọ" rất đặc trưng. Đây là thời điểm giao mùa, tiết trời bắt đầu nóng ẩm, là lúc các loại sâu bệnh, côn trùng phát triển mạnh, dễ gây hại cho cây trồng và ảnh hưởng đến sức khỏe con người. "Diệt sâu bọ" ở đây không chỉ là diệt trừ côn trùng vật lý trên đồng ruộng hay trong nhà, mà còn mang ý nghĩa sâu sắc hơn.
Nó là cách người dân thể hiện mong muốn phòng chống bệnh tật, xua đuổi tà khí, những điều không may mắn có thể phát sinh trong thời điểm "độc" của năm (theo quan niệm xưa, mùng 5 tháng 5 là ngày giờ độc). Ăn những món ăn như cơm rượu, bánh tro được coi là cách để "diệt sâu bọ" trong cơ thể, thanh lọc đường ruột, tăng cường sức đề kháng. Tắm lá thơm là để xua đuổi khí độc, làm sạch cơ thể từ bên ngoài.
Hơn thế nữa, ý nghĩa "diệt sâu bọ" còn là lời cầu nguyện cho mùa màng bội thu. Bảo vệ cây trồng khỏi sâu bệnh chính là bảo vệ nguồn lương thực, đảm bảo cuộc sống ấm no. Vì vậy, Tết Đoan Ngọ còn là dịp để người nông dân bày tỏ lòng biết ơn trời đất, tổ tiên đã phù hộ cho vụ mùa và cầu mong những điều tốt lành sẽ đến trong nửa cuối năm. Tóm lại, Tết Đoan Ngọ là sự kết hợp hài hòa giữa tín ngưỡng nông nghiệp lâu đời, mong ước về sức khỏe, bình an và lòng biết ơn sâu sắc.
Những món ngon và tục lệ đặc sắc ngày diệt sâu bọ
Tết Đoan Ngọ mùng 5 tháng 5 âm lịch không chỉ là dịp để mọi người nhớ về nguồn cội mà còn là ngày hội của những phong tục độc đáo cùng vô vàn món ngon đặc trưng. Chắc hẳn ai trong chúng ta cũng từng trải qua cảm giác được mẹ hay bà chuẩn bị cho đĩa cơm rượu nếp, cái bánh tro ăn từ sáng sớm để "diệt sâu bọ" phải không nào? Tất cả những hoạt động và món ăn này đều mang trong mình những câu chuyện, ý nghĩa riêng, gắn liền với mong ước về sức khỏe và mùa màng bội thu. Vậy, đâu là những nét đặc sắc nhất trong mâm cúng và tục lệ ngày Đoan Ngọ?
Món ngon khai vị diệt sâu bọ
Ngày Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là ngày "diệt sâu bọ", không thể thiếu những món ăn đặc trưng mà người xưa tin rằng có công dụng thanh lọc cơ thể, xua đuổi ký sinh trùng, chuẩn bị sức khỏe cho mùa hè nắng nóng. Đây là những món thường được ăn ngay khi thức dậy, lúc bụng còn đói, để phát huy hiệu quả tốt nhất theo quan niệm dân gian.
Đầu tiên phải kể đến cơm rượu. Dù là cơm rượu nếp trắng hay nếp cẩm, món này đều mang một vị ngọt dịu, cay nồng đặc trưng từ quá trình lên men. Người ta tin rằng, vị cay và men say của cơm rượu có thể "đánh" bay các loại sâu bọ, giun sán còn ẩn náu trong đường ruột. Ăn một chén cơm rượu vào buổi sáng mùng 5 như một cách "khai vị" để làm sạch cơ thể từ bên trong.
Tiếp theo là bánh tro, còn gọi là bánh gio hay bánh ú tro ở một số nơi. Bánh được làm từ gạo nếp ngâm nước tro (nước lọc từ tro than của một số loại cây), gói trong lá dong hoặc lá tre rồi luộc chín. Bánh tro có màu hổ phách trong veo, mềm mại, thường được ăn kèm với mật mía hoặc đường. Quan niệm dân gian cho rằng, tính kiềm trong nước tro giúp trung hòa axit, làm sạch hệ tiêu hóa, hỗ trợ loại bỏ những thứ không tốt cho cơ thể. Món bánh này không chỉ ngon miệng mà còn mang ý nghĩa thanh lọc sâu sắc.
Không thể thiếu trong mâm cúng và bữa ăn sáng ngày Đoan Ngọ là các loại trái cây mùa hè tươi ngon. Mận hậu đỏ mọng, vải thiều ngọt lịm, hay dưa hấu giải nhiệt… tất cả đều góp mặt. Ăn trái cây vào buổi sáng sớm được xem là cách bổ sung vitamin, làm mát cơ thể và hỗ trợ quá trình "thanh tràng", đẩy lùi các loại "sâu bọ" theo cách tự nhiên nhất. Vị ngọt, chua, thanh mát của trái cây như một lời chào đón mùa hè đầy năng lượng sau khi đã "dọn dẹp" cơ thể.
Ba món ăn này, cơm rượu, bánh tro và trái cây mùa hè, tuy đơn giản nhưng lại chứa đựng cả một nét văn hóa độc đáo, thể hiện mong muốn của người xưa về một cơ thể khỏe mạnh, sẵn sàng đối phó với bệnh tật trong thời điểm giao mùa. Chúng là biểu tượng cho sự thanh lọc, khởi đầu mới trong ngày "diệt sâu bọ" đầy ý nghĩa.
Vịt và Chè Ngày Đoan Ngọ
Ngoài những món đặc trưng như cơm rượu hay bánh tro, mâm cỗ hay bữa ăn ngày Tết Đoan Ngọ ở nhiều nơi còn không thể thiếu sự góp mặt của thịt vịt và các loại chè ngọt. Nghe có vẻ đơn giản, nhưng bộ đôi này lại mang ý nghĩa rất riêng, nhất là trong cái nắng oi ả của ngày hè.
Thịt vịt, theo quan niệm dân gian và cả Đông y, có tính mát, giúp giải nhiệt cực kỳ hiệu quả. Ăn thịt vịt vào ngày mùng 5 tháng 5, khi thời tiết thường nóng bức, được xem như một cách để cân bằng cơ thể, xua đi cái nóng, giúp người khỏe khoắn hơn. Vịt có thể chế biến thành nhiều món ngon như luộc, nướng, om sấu… món nào cũng hấp dẫn và bổ dưỡng.
Đi kèm với thịt vịt là các loại chè. Chè đậu xanh, chè hạt sen, chè trôi nước hay chè kê… mỗi loại mang một hương vị đặc trưng nhưng điểm chung là đều ngọt ngào, thanh mát. Sau khi thưởng thức các món mặn, một chén chè ngọt lịm như xua tan đi hết mệt mỏi. Không chỉ ngon miệng, chè còn được xem là món ăn giúp bồi bổ sức khỏe, cung cấp năng lượng, rất phù hợp để "nạp lại pin" trong ngày hè.
Sự kết hợp giữa thịt vịt giải nhiệt và chè thanh mát tạo nên một nét đặc sắc cho bữa ăn ngày Đoan Ngọ. Chúng không chỉ làm phong phú thêm mâm cúng tổ tiên mà còn là những món ăn yêu thích, gắn liền với ký ức tuổi thơ của bao người mỗi dịp Tết "diệt sâu bọ" về.
Giờ cúng thiêng và những tục lệ đặc biệt
Ngày Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết diệt sâu bọ, không chỉ có những món ăn đặc trưng mà còn gắn liền với nhiều nghi lễ và phong tục dân gian sâu sắc. Trọng tâm của ngày này chính là việc cúng bái tổ tiên và các vị thần, thể hiện lòng biết ơn và cầu mong những điều tốt lành.
Mâm cúng ngày Đoan Ngọ thường được chuẩn bị khá tươm tất, với những món không thể thiếu như cơm rượu nếp hoặc nếp cẩm, bánh tro (bánh gio), các loại trái cây mùa hè tươi ngon như mận, vải, dưa hấu. Tùy theo từng vùng miền, mâm cúng có thể có thêm thịt vịt, chè đậu xanh, chè sen, hoặc các loại bánh khác. Tất cả những món này đều mang ý nghĩa tượng trưng cho việc tiêu diệt "sâu bọ" trong cơ thể và xua đuổi tà khí.
Thời điểm cúng quan trọng nhất chính là giờ Ngọ, tức là khoảng thời gian từ 11 giờ trưa đến 1 giờ chiều. Người xưa tin rằng đây là lúc dương khí vượng nhất trong ngày, rất thích hợp để thực hiện các nghi lễ xua đuổi điều xấu và cầu an lành. Mâm cúng được đặt trang trọng trên bàn thờ, gia chủ thắp hương, dâng lễ và đọc văn khấn để bày tỏ lòng thành kính, cầu mong tổ tiên phù hộ cho con cháu mạnh khỏe, bình an, mùa màng bội thu.
Ngoài việc cúng bái, nhiều tục lệ dân gian khác cũng được thực hiện trong ngày này. Một trong những tục phổ biến là tắm lá thơm. Các loại lá có mùi thơm và tính sát khuẩn như lá bưởi, sả, chanh, tía tô, kinh giới thường được đun nước để tắm. Người ta tin rằng việc tắm nước lá thơm vào giờ Ngọ sẽ giúp gột rửa những điều không may, xua đuổi bệnh tật và mang lại sự sảng khoái, khỏe mạnh.
Tục hái lá thuốc cũng là một nét đặc sắc. Vào đúng giờ Ngọ, nhiều người lên rừng hoặc ra vườn hái các loại lá thuốc nam. Quan niệm dân gian cho rằng lá thuốc hái vào giờ này có dược tính cao nhất, có thể dùng để chữa bệnh hoặc phòng bệnh rất hiệu quả.
Ở một số vùng quê, còn có tục "khảo cây". Người ta dùng dao hoặc gậy gõ nhẹ vào gốc cây ăn quả như một cách "hỏi thăm" và "động viên" cây ra nhiều trái. Tục lệ này thể hiện ước vọng về một mùa màng bội thu, cây cối tươi tốt.
Phóng sinh cũng là một hoạt động ý nghĩa trong ngày Đoan Ngọ. Người ta thường mua chim, cá hoặc các loài vật khác rồi thả về môi trường tự nhiên. Đây là cách để tích đức, thể hiện lòng từ bi và cầu mong sự bình an, giải thoát cho bản thân và gia đình.
Những nghi lễ và tục lệ này, dù đơn giản hay phức tạp, đều chung một mục đích: xua đi những điều không may mắn, bệnh tật, cầu mong sức khỏe dồi dào, mùa màng tốt tươi và cuộc sống an lành, hạnh phúc. Chúng là minh chứng cho sự gắn bó sâu sắc của người Việt với thiên nhiên và những giá trị tâm linh truyền thống.
Diệt sâu bọ trong tâm theo đạo Phật
Ngày Tết Đoan Ngọ theo truyền thống là dịp để mọi người diệt trừ sâu bọ gây hại cho cây trồng, vật nuôi và cả con người. Nhưng dưới lăng kính của Phật giáo, câu chuyện "diệt sâu bọ" này lại mang một tầng nghĩa sâu sắc hơn nhiều, hướng thẳng vào bên trong mỗi chúng ta.
Phật giáo dạy rằng, những "sâu bọ" nguy hiểm nhất không phải là những loài côn trùng vật lý bên ngoài, mà chính là những phiền não, những tâm bất thiện đang gặm nhấm tâm hồn ta mỗi ngày. Đó là tham (lòng ham muốn, dính mắc không đáy), sân (sự nóng giận, bực bội, oán ghét) và si (sự si mê, u tối, không thấy rõ bản chất vạn vật). Ba thứ này được xem là gốc rễ của mọi khổ đau trong đời.
Ngày mùng 5 tháng 5, thay vì chỉ lo diệt sâu bọ bên ngoài, người con Phật được nhắc nhở quay về soi chiếu nội tâm. Đây là cơ hội quý báu để nhận diện và bắt đầu quá trình làm sạch khu vườn tâm trí mình khỏi những "sâu bọ" phiền não ấy.
Vậy làm sao để "diệt sâu bọ" trong tâm theo lời Phật dạy?
- Thực hành chánh niệm: Dừng lại, quan sát hơi thở, quan sát suy nghĩ, cảm xúc mà không phán xét. Khi nhận diện được tham, sân, si vừa khởi lên, ta sẽ không dễ dàng bị chúng lôi kéo.
- Tu tập thiền định: Giúp tâm an định, sáng suốt hơn. Khi tâm tĩnh lặng, ta sẽ nhìn rõ hơn những động cơ sâu kín của mình, hiểu được nguồn gốc của phiền não.
- Nuôi dưỡng lòng từ bi: Đây là liều thuốc giải độc hiệu quả cho sân hận. Thực hành từ bi với chính mình và với người khác giúp chuyển hóa năng lượng tiêu cực thành yêu thương, thấu hiểu.
- Học hỏi Chánh pháp: Tìm hiểu lời Phật dạy giúp ta có trí tuệ để phá tan màn si mê, thấy rõ sự thật về vô thường, khổ, vô ngã.
- Sống giản dị, thiểu dục tri túc: Giảm bớt ham muốn vật chất giúp làm suy yếu "sâu bọ" tham lam.
- Làm việc thiện, gieo duyên lành: Mỗi hành động thiện lành là một lần vun bồi cho khu vườn tâm thêm tươi tốt, đẩy lùi những hạt giống bất thiện.
Nhìn từ góc độ Phật giáo, Tết Đoan Ngọ trở thành một lời nhắc nhở ý nghĩa về sự thanh lọc, không chỉ cơ thể qua các món ăn truyền thống mà quan trọng hơn là thanh lọc tâm hồn. Đó là dịp để mỗi người tự vấn, tự sửa mình, hướng đến một cuộc sống an lạc và tỉnh thức hơn.
Tết Đoan Ngọ có được nghỉ lễ theo luật lao động?
Nhiều người vẫn thắc mắc liệu ngày Tết Đoan Ngọ, hay còn gọi là Tết "diệt sâu bọ" vào mùng 5 tháng 5 âm lịch, có phải là một ngày nghỉ lễ chính thức theo quy định của pháp luật lao động Việt Nam hay không. Câu trả lời thẳng thắn là không.
Theo Bộ luật Lao động 2019, danh sách các ngày nghỉ lễ, tết mà người lao động được nghỉ làm và hưởng nguyên lương được quy định rất rõ ràng. Những ngày này bao gồm Tết Dương lịch, Tết Âm lịch (5 ngày), Ngày Chiến thắng 30/4, Ngày Quốc tế Lao động 1/5, Quốc khánh 2/9 (2 ngày) và Ngày Giỗ Tổ Hùng Vương 10/3 âm lịch.
Như vậy, Tết Đoan Ngọ không nằm trong danh sách các ngày nghỉ lễ được quy định trong luật. Điều này có nghĩa là người sử dụng lao động không bắt buộc phải cho người lao động nghỉ làm vào ngày này và trả lương như ngày lễ.
Tuy nhiên, không phải ai cũng phải đi làm vào ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch. Có những trường hợp bạn vẫn có thể được nghỉ, nhưng không phải vì đó là ngày lễ theo luật. Chẳng hạn, nếu ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch rơi vào ngày nghỉ hàng tuần của bạn (thường là thứ Bảy hoặc Chủ Nhật), thì đương nhiên bạn sẽ được nghỉ.
Một khả năng khác là bạn có thể chủ động xin nghỉ phép năm theo quy định của công ty. Mỗi người lao động đều có số ngày nghỉ phép nhất định trong năm, và bạn hoàn toàn có quyền sử dụng số ngày phép đó để nghỉ vào bất kỳ thời điểm nào bạn muốn, bao gồm cả ngày Tết Đoan Ngọ, miễn là tuân thủ quy định về thủ tục xin nghỉ của công ty.
Ngoài ra, một số công ty hoặc đơn vị có thể có chính sách riêng, linh hoạt hơn, cho phép người lao động nghỉ vào ngày này như một sự quan tâm đến đời sống tinh thần của nhân viên. Điều này phụ thuộc vào thỏa thuận lao động tập thể hoặc quy định nội bộ của từng doanh nghiệp, chứ không phải là nghĩa vụ pháp lý.
Tóm lại, dù mang nhiều ý nghĩa văn hóa và truyền thống, Tết Đoan Ngọ mùng 5 tháng 5 âm lịch hiện không phải là ngày nghỉ lễ hưởng lương theo quy định của pháp luật lao động Việt Nam. Việc bạn có được nghỉ làm vào ngày này hay không sẽ phụ thuộc vào lịch nghỉ hàng tuần, việc sử dụng ngày phép năm, hoặc chính sách riêng của nơi bạn làm việc.